Einstein's Jaarringen Ik worstel mijn hele leven met het begrip tijd. Als geoloog, als museummens, als kunstenaar, als mens, vader, zoon, grootvader en kleinzoon. Als kind had ik het idee dat dagen eindeloos waren, die echter in de loop van de tijd steeds korter werden. Tijdens mijn geologiestudie raakte ik in 1975 betrokken bij mijn eerste wetenschappelijke project over tijd. "Accuracy in time" bij de Universiteit Utrecht. Het onderzoeksproject had betrekking op de resolutie van de tijdwaarneming in paleontologische zin, en in hoeverre tijds- en ruimte-effecten elkaar beïnvloedden. Mijn bijdrage was bescheiden. Tijdens de evolutie van mariene microorganismen neemt het volume van het embryo (als kalkskelet meetbaar) toe. Hierdoor is het een geschikt instrument voor relatieve ouderdomsbepaling. Echter, het bleek dat er ook een ecologisch effect op de grootte van het embryo was, afhankelijk van de zeediepte. Hierdoor ontstaat een ruis in de beoogde relatieve tijdsnauwkeurigheid (vergeef me dit saaie verhaal, dat voor de insider overigens wel spannend is). In mijn latere carrière was tijd een absoluut must voor het modelleren van gas- en oliegeneratie in geologische modellen (Petroleumsystemen). In het Rijksmuseum voor Volkenkunde in Leiden tenslotte werd ik als hoofd van de conservatoren geconfronteerd met het diachrone tijdsaspect in cultureel-historische ontwikkelingen. Ik heb enig recht van spreken over tijd na ruim 30 jaar onderzoek. Mijn eerste grote twijfel over bestaan en noodzaak van tijd uitte ik in 2000 met de bouw van het Chaotisch Carillon voor het Kunstproject 2000 in Roermond. Achteraf sta ik verbaasd over het gedicht dat ik bij die gelegenheid schreef over het bestaan van tijd. Ik zou het nu anders formuleren. Maar toch. In 2006 viel het definitieve besluit. Tijd bestaat niet! Zonder tijd is het leven een stuk eenvoudiger. Tijd is een illusie van de mens. Een mooie illusie. Van gestolde gebeurtenissen maken we een lopende geschiedenis. Als tijd enkel een illusie is, kun je er naar believen gebruik van maken. Een tijdsinterval bestaat dank zij het geheugen. Zonder geheugen weten we niets van wat passé is. Een tijdsinterval is een mentale constructie. Niet meer! Newton en Leibniz waren inderdaad briljant. Een essentieel element in hun differentiaalvergelijkingen is de aanname dat we over informatie van twee verschillende momenten beschikken. Dat kan alleen dank zij ons geheugen. Wiskunde is pure intuïtie. Van jaarringen maken we tijdsintervallen dank zij mentale constructies. Een boom protesteert niet. Tijd is een fascinerend fenomeen, van alle tijden. Ockham’s scheermes De eenvoudigste oplossing is: Tijd bestaat niet. Maar een geheugen wel. Het geheugen is mijns inziens de allerbelangrijkste drive in de evolutie: Het vergroten van de potentie om ervaring vast te leggen en te gebruiken om het voorspellend vermogen te vergroten. Zo simpel. Endel Tulving (1980) definieerde het begrip mentaal tijdreizen (mental time travel, of chronesthesia)). Dit is het vermogen van de menselijke geest om zich bewust te zijn van toekomstige en voorbije situaties en zich daarin te kunnen inleven. Belangrijk werk. Tijdens de evolutie kan dit vermogen zich dramatisch ontwikkeld hebben. Tot zeer recent werd gedacht dat dit vermogen was voorbehouden aan mensen. Maar onderzoek aan apen laat zien dat bijvoorbeeld Chimpansees een notie van toekomst hebben en tot op zekere hoogte de toekomst kunnen plannen. Mathias Osvath (2009) liet zien dat chimpansees in een dierentuinin alle rust stenen verzamelen om later, tijdens woedeexplosies hier gebruik van te maken. Karline Janmaat en collega's (2014) publiceerden onlangs een onderzoek naar het planmatig vermogen van chimpansees: zij plannen hun ontbijt, de samenstelling en de locatie. Dit is een nieuwe stap in de ontmanteling van de mens als eenzaam sluitstuk van de schepping. De natuur levert eindeloos voorbeelden van organismen die rekening houden met toekomstige gebeurtenissen. Het bouwen van een spinnenweb om toekomstige prooi te vangen, het verzamelen van wintervoorraden bij zoveel verschillende knaagdieren, het plannen van de paartijd, de trek van vogels, vissen en landdieren van fouragegebied naar voortplantingsgebied en terug, zomerbivak naar winterbivak, enzovoorts. Al deze verschijnselen zou men kunnen wegzetten als instinctieve handelingen, maar eigenlijk bewijzen ze een breed en diepgeworteld tijdsbesef en vermogen om te anticiperen. Dat dit anders verloopt als bij mensen zal wel, maar de grens tussen cognitie en instinct lijkt meer en meer te vervagen. Als die scheidslijn er al is. In oktober 2006 ontwierp ik een boom. De boom was binnenste buiten gekeerd. De jaarringen van mijn boom groeiden naar binnen. Hij wordt jonger naarmate hij dikker wordt. Jaarringen vormen een fabelachtige bibliotheek. Wie de taal van de jaarringen spreekt kan fabelachtige reconstructies maken. Een boom is een gigantisch boek. De tijd in omgekeerde volgorde. Ik noemde het project “Einstein’s Jaarringen". Einstein relativeerde tijd. Dat was een forse stap in de goede richting. Maar onhoudbaar. Tijd bestaat niet als fysieke grootheid. Dit concept benadert de werkelijkheid veel beter. Ik wachtte op een geschikte boom. Ik ben goed in wachten. Tijd bestaat immers niet!
Einstein's Jaarringen, ontwerp 2006 Nog geen jaar later, op 18 januari 2007 raasde een storm door Nederland. Het was een zware storm. Stormen zijn dè momenten waarop veel bomen het voor gezien houden. Op de Houwnasweg in Grijzegrubben stond een dikke populier. Aan de voet mat hij dik anderhalve meter.De stronk bleef staan. Hij staat er nog steeds, honderd meter verderop. Dood of niet, binnen een jaar groeiden er 50 nieuwe scheuten uit de oude stronk. Hoe oud zijn die dan?
Met dank aan de gemeente Nuth (2007) Het lot was de gevallen boom ongunstig gezind. Hij lag dwars over de Houwnasweg. Geen hond kon er langs. Obstructie dus. Op last van de gemeente Nuth voerde een loonwerker de boom af. Bestemming groene stroom voor 1 € per ton. Het lot kreeg een onvoorziene wending. Ik greep in. De stam belandde niet veel verder bij boerderij “In het Höfke”. In Grijzegrubben en dus pal voor mijn deur. Op twee voorwaarden: Een fooi voor de chauffeur die hem afleverde, en nooit bellen om hem maar weer op te halen. Ik ging aan de slag. Kappen, slepen, zagen, slepen, afvlakken, slepen, schuren, slepen, polijsten slepen, impregneren, slepen, aflakken, slepen, expositie, slapen. Na ruim twee jaar was het project klaar. Een monumentale geheugensteun voor het tijdloze tijdperk. Van het project kun je zo'n 2000 boeken drukken als je het eerst vernietigt. Maar dan is het mooie boek ook verdwenen. Ik las de jaarringen. De populier was ruim 70 jaar oud, van voor de tweede wereldoorlog. Lang niet gek voor een populier. Ik zette een merkje op de ring van mijn geboortejaar 1947 (naar beste weten). Het merkje is zoekgeraakt tijdens de bewerkingen. Er is geen betere plaats voor mijn project dan in de nabijheid van een klok die uit haar functie is gezet. De tijd staat stil. Tijd bestaat niet. Nu gaat het zijn eigen weg. Time flies. Einstein's Jaarringen spotten met de dood. Spotten met de dood? Jaren later vecht nog steeds een eenzame paddenstoel, het mycelium diep begraven in het hout, tegen de dood. Elke paar maanden komt, ondanks drogen, verf, componentlak en conserveermiddelen op onverwachte plaatsen een prachtige "champignon" uit het hout, vaak nadat mijn werkplaats overstroomt als gevolg van hoosbuien. In elk geval tot 10 januari 2012. |
